Bisikleta
Ni John Barrios
Indi masayran ni Ano kon ham-an owa gapoepamisok ro itsura nga gaatubang kana. Owa gahibayag. Kon magsinggit gani si Ano sa sakit kon ginadresingan do anang gasgas nga uyahon owa man it reaksiyon. Basta una man lang imaw gatueok kay Ano. Una man lang imaw nga gabantay kay Ano.
‘No magpakabuot ka, pirmi nga hambae kana ni nanay na kada ihatod imaw ni tatay na sa traysikol paagto sa andang eskuylahan. Huo, Nay, pirmi man nana nga sabat. Masueondon nga unga si Ano. Imaw ro kamanghuran sa limang magmanghod. Propesyunal eon haeos ro anang mga magueang. Maliban kay Ogie nga second year college sa PMA. Si ano hay grade five.
Si nanay na hay miyembro it karismatik. Kada Domingo ga-attend imaw it andang “gathering” sa Aklan College Gym. Kon amat hay ginadaea nana si Ano. Sang beses kat nakamunot si ano nakakita imaw it andang ginatawag nga “healing session” kon siin nakita nana ro pagkurog-kurog ag pagkalipong it sangka tawo nga ginpangadian it mga miyembro. Kat gauli eon sanda ginpangutana nana si nanay na kon ham-an nagmakato ro natabu sa eaki nga andang ginpalibutan ag ginpangadian. Ginsudlan imaw it Diyos Espirito, sabat ni nanay na. Ro dato nga natabu hay nagpapati kay Ano kon ano kagamhanan ro Diyos. Bisan sa anang pagkatueog ko gabii ngaron indi pa gihapon maduea sa anang painu-ino ro natabu. Sa anang damgo nakita nana ro eaki nga gin-healing. May pakpak nga puti ag ginasampit imaw nga sumunod kana. Nagpasugot imaw nga magsunod ugaling sa pagbuyot nana sa alima it eaki naduea ro eaki. Nabugtaw si Ano nga ro anang tuong alima hay nakabuyot sa siki it lamesita sa anang kuwarto.
Kada mag-agi si Ano sa atubang it kapilya gapanguros imaw. Hambae ni nanay na, ro tawo nga gapanguros kada mag-agi sa atubang it kapilya hay mapahilayo sa disgrasya. Ro Diyos hay mangin mabuot kana. Bukon it kangawa-ngawa sa painu-ino ni Ano kon ham-an haeos tanan nga gaaeagi sa kapilya hay gapanguros.
Ku nagtaliwan eang nga Domingo hay mapagsik pa si Ano. Eksayted imaw dahil pahilangupon ro anang bertdey ag ginpromisahan imaw ni tatay na nga bak-ean it BMX nga bisikleta. Imaw eang ro owa it bisikleta sa andang mag-aeamigo. Kon magsaeampitan hay gaangkas eang imaw kay Jojie. Masadya ro andang grupo dahil kon owa it klase hay ga-bike sanda paagto sa Lambingan o sa Tambak. Kon amat hay gapaibang banwa sanda. Haagtunan eon nanda ro Makato, ro Lezo, ag ro Banga. Bisan bukid ngani ginasaka nanda. Ku sang beses ngani ginsamitan nanda nga sakyan ro andang bike papanaog halin sa ibabaw it Manduyog.
Gaumapaw nga kalipay ro habatyagan ni Ano pagkakita nana it anang BMX nga may higot pa nga pueang ribbon. Dali-dali nana nga ginsakyan ag ginsampit do anang mga amigo nga magpa-RMCAT. Ana kuno nga i-breaking sa oval do bike. Gasaling-abo ro tapu-tapo kon agyan nanda ro owa hasemento nga daean it subdibisyon. Sa maeayo, napaagbay ro anang tatay sa anang nanay. Sayod nana nga malipayon gid si Ano. Pero bukon sa pagkamadason nga adlaw.
Madason nga adlaw ginsugo ni tatay na si ano nga magbakae it pandesal. Samad ro andang traysikol gani owa kabiyahe it agahon pa si tatay na. Nalipay mat a gani si Ano dahil masakyan na ro anang bike. Kat gapauli eon imaw ag una imaw maeapit eon sa atubang it kapilya nanguros imaw. Sa anang pagbuhi it sangka manubela nagkurog-kurog ro daeagan it bike. Mabudlay dahil ro anang waeang alima hay may buyot nga sangka supot nga pandesal. Kat naga-Amen eon imaw nadueaan imaw it balanse. Umuna it tugpa ro anang waeang alima dason ro pagsadsad it uyahon sa magaeas nga karsada.
Pagkatapos it sang oras nakita nana ro rason it anang pagkadisgrasya. Gatueok kana sa sueod it kuwadro sa maputi nga dingding. Owa gahibayag. Owa man gakusmaod. Sa anang pagkakita ginbawi na eagi-eagi ro anang panueok. Mas ginpreparar pa nana nga Makita ro mga gaa-eaeaging mga traysikol halin sa bintana nga anang nahamtangan. Gahueoeag. May kabuhi. Bukon it parehas it gatueok kana. Gintueok nana it uman ro anang gustong basueon. Imaw man gihapon. Owa gahibayag. Owa gakusmaod. Owa gapamisok. Ag dayon napabuyot si Ano sa anang may plaster nga uyahon ag waeang alima nga ginabitbit it anang liog. Napatueok imaw sa bintana. Sa guwa nakita na ro kabuhi nga anang ginausoy.
Pagkataliwan it ap-at nga oras nagdesisyon do nanay ni Ano nga iguwa eon lang imaw sa ospital. Owa man it kinahang-ean nga i-confine si Ano. Mabalik-balik eang ugaling imaw kon magpadresing.
Sang Domingo eon ro nagtaliwan halin sa pagkadisgrasya ni Ano. Medyo balewala eon lang ngani ro natabu kana. Gaeskuyla eon imaw. Si nanay ag si tatay na hay owa eon man it kahawag. Adlaw-adlaw man imaw nga gapadressing sa ospital. Sigi man do anang tumar it bueong. Ro anang BMX eang ugaling hay gintago ni tatay na sa andang bodega. Ginhambaean imaw nga indi anay magsakay sa bike hasta nga indi magmayad ro anang pakaw.
Pero ku isaeang muhapon nga owa it tawo sa andang baeay, isaeang muhapon nga owa sanda it klase dahil may miting ro andang mga maestra, natentar imaw nga buksan do andang bodega ag tan-awon do anang bike. Nakita nana anang bike nga gahayag sa madueom nga bodega. Owa it samad. Alas tres it hapon ag imaw eang isaea sa andang baeay. Anang tatay hay nagbiyahe, si nanay na hay sa Balete pa kon siin imaw gamaestra ag do anang daywang ka magueang hay sa anda pa nga mga obra. Ginpaguwa nana do bike. Ginguyod sa mahayag. Sa tabok nga karsada nakita nana ro mga saeakyan nga gailinagi. Napahibayag imaw nga sinakyan do anang bike. Sangka alima nana ro gabuyot it manubela. Pinitik na it tuong siki do pedal para iplastar sa unang sikad. Tinueod na paatubang ro anang eawas, ro bug-at hay sa tuong siki, bumaeos it sikad it pedal ro waeang siki. Tumiyog ro kariton it bisikleta. Naghibayag imaw nga pinungkuan ro pueongkuan it bike. Sinikaran nana it uman do pedal. Pauman-uman hasta nga naabot nana ro sementado nga karsada paguwa sa subdibisyon.
Pumundo imaw sa krosing. Sa anang pagbalikid sa anang waeang banda, nakita nana ro kapilya, ap-at nga ka baeay halin sa anang nahamtangan. Napaginhawa imaw it madaeom. Napadungok tapos napatangda sa eangit it gulpi. Nakita nana ro kaasul it eangit. May pueodyuton nga daeaura nga nakakabit. Napabaling ro anang atensiyon sa sangka daeaura nga may pamilyar nga korte para kana, kapamilyar nga medyo hakita eon nana. Huo, hadumduman nana, hakita nana ro dayang daeaura sa anang damgu. Dayang daeaura ro nagsampit kana. Daya ro daeaurang gusto kunta nana nga sundan.
Dali-dali imaw nga sumakay sa anang bike ag sumikad paeapit sa atubang it kapilya. Gindasig nana nga gindasig ro anang pagsikad. Ro anang panueok hay sa daeaura nga gasampit kana. Dinasigan pa gid nana ro anang pagsikad ag kat madali eon lang imaw sa atubang it kapilya, binuhian nana ro manubela ag inabot ro alima it daeaura. Pero pagkabuyot nana it alima it daeaura hay gulpi eang nga hinuyop it hangin ro daeaura. Nakita nana ro madasig nga pag-eain it porma it daeaura. Indi nana masayran kon ano nga butang. Indi matarok it anang painu-ino. Nabatyagan nana nga medyo naduea eon do balanse it bisikleta. Inusoy it anang mga mata ro manubela ag dinakop it anang tuong alima. Nagtawhay ro daeagan it bike. Napabalikid si Ano sa anang inagyan nga kapilya. Napahibayag imaw. Napahibayag imaw ag ana nga dinasigan do anang pagsikad sa bike.
Si Ano ag ro anang bike hay nangin sambilog sa gaieilig nga saeakyan sa karsada.
@@@@@
ANINO
John E. Barrios
Painters understand nature and love her and teaches us to see her. (Van Gogh)
Para kakon ro anino hay may kolor. Ro anang kolor it anino hay gadepende sa bagay nga nag-eamon it kahayag. Halimbawa, ro sangka tawo nga pirmi gaagi sa owa pa hatamnan it paeay nga eogta hay may anino nga medyo madueom. Ro tawo nga pirmi gaagi sa kilid it mga daeagko nga bilding hay may anino nga may kolor it semento o saeaming – masilaw.
Ang nobya hay indi mawaea nga mag-agi sa andang sala adlaw-adlaw. Gani ro anang anino hay napuno it medalya, mga sertipiko ag gakasari-sari nga awards ni nanay na bilang maestra. Maaeam ro anino sang nobya. Halin it grade one hasta it grade six, first honor imaw sa andang klase. Ag kat nag-hayskul eon ang nobya, ginpabueo imaw ni nanay na it scholarship sa UP, sa Iloilo. Nakapasar imaw. Sa una nana nga dag-on sa hayskul napamatud-an nana nga kaya nanang makasueod sa top ten it andang klase. Boarding house, eskuylahan, boarding house, eskuylahan. Daya eang gid ro anang ginakabaeakahan. Indi eon imaw haeos makatan-aw it sine. Owa man haeos imaw it amiga. Pagkatapos it dag-on, ikap-at imaw sa andang klase – bukon it kangawa-ngawa sa kaparehas nana nga halin sa probinsiya. Namemorays nana ro mga parte it microscope, ro Periodic Table of Elements, ro gakasari-saring tanom ag sapat nga nakadrowing sa andang libro sa biology. Nabasa man nana si Rizal, si Shakespeare, ag si Robert Frost. Pati eon si Agoncillo, si Zaide ag ro ekonomista nga si Samuelson. Puwede eon ngani nana madrowing ro world map ag ma-recite ro kapital it gakasari-sari nga nasyon sa bilog nga kalibutan. Daya hay haobra nana pagkatapos it tatlong dag-on sa UP. Sa anang ikap-at nga dag-on tanan da hay nabayluhan it anang pagtinangis ag paghinibayag sa andang ibabaw it lamesa. Gulpi nga nauntat ro anang pag-eskwela.
But in general, he who, to find picturesque spots or figures, searches all manner of places, corners, holes which another rather passes by, is accused of many bad intentions and villaines which have never entered his head. (Van Gogh)
Nagkakilaea kami bangud nag-untat ako sa pag-eskwela. Sang dag-on lang ‘to bago nakon matapos ang kurso nga Fine Arts, major in Painting. Owa man ako it hatao nga rason sa mga kilaea nga nangutana kon ham-an nag-untat ako. Pero pagkatapos it sangka semestre, habatyagan ko nga medyo nahidlaw eo man ako it eskuylahan. Nag-eaong ako nga maeskwela it uman. Ginsugtan man ako ugaling bukon it sa Manila. Sa Kalibo eang. Second year college imaw. Pirmi ako gaistambay sa opisina it Student Council bangud tatlo sa mga senador hay halin sa UP – pareho ko man nga AWOL, ro daywa hay klasmeyt ko sa hayskul. Pito man lang nga units ro akong haenrol bangud owa eon ako it mabueo pa nga subjects. Hambae ni nanay mayad pa nga mabueo eon lang ako it education units ag magturo. Owa man it maeain kon magpati sa hambae it magueang. Gusto ko man lang makaguwa it baeay.
Naging paeaistorya ako. Siguro dahil mabuhay eon ako nga owa it hakaistorya. Ag ro ginbinasa nakon nga mga libro ko nagtaliwan nga ap-at nga buean hay kinahang-ean mang ipaguwa. Dahil uhaw ako sa istorya daywa kami sa ang naging nobya ro pirmi nga gaiba. Imaw ro paeahambae sa tanan nga senador sa opisina. Ati-atihan gid to kat ginsampit nana ako magsueod it sine. Sa kadueom it sinehan nabatian ko imaw nga naghambae nga, “gusto ko bago ko sabton do sangka eaki nga gakaila kakon paabuton ko anay it sang buean.” Owa man ako naghambae nga gakaila ako kana pero binuytan ko anang alima ag hinambae nga, “suno sa mga sikolohista, makara kuno magbueoytan ro magnobyo ag magnobya.” Madason nga adlaw, ana ako nga ginpangutana kon naila ako kana.
There are laws of proportion, of light and shadow, of perspective which one must know in order to be able to draw well, without that knowledge it always remains a fruitless struggle, and one never brings forthe anything. (Van Gogh)
Nangawa man ngani ako ham-an pareho kami nga mahilig magsaka it bukid. Sa sueod it amon nga waeong buean nga pag-iniba hasaka namon ro bukid it Manduyog sa Banga, ro bukid it Tigayon sa Kalibo, ro bukid it Ermitanyo sa Malinao ag iba pa nga bukid. Bago kami sumaka, amon anay nga ginatueok ag ginatun-an ro anang kabilugan, ro anang korte, ro anang kataas, ro anang itsura ag ro anang palibot – kon paano nana naapektuhan ro mga butang nga nakapalibot kana. Kon masayran eon ngani namon, imaw eon dayon do pag-umpisa it amon nga pagsaka. Siguro gapaniguro eang kami nga basi sa pag-abot namon sa ibabaw pareho kami nga owa kasayod kon ano ro amon nga pagasinggiton. Indi namon gusto nga kami hay basueon it makabati kamon.
Nakaabot gid man kami it waeong buean bago kami nadupilas samtang gasaka kami it sangka bukid nga owa namon hakilaea it mayad. Ag kami hay ginligid paidaeom. Kat una eon kami sa idaeom anang ginhambae nga nahadluk kuno imaw. “Ro atong anino hay masyado eong mahaba dahil sa atong pagsinaka it bukid. Indi eon ngani naton maabot.” Nakita ko nga may tumueo nga eoha sa anang mga mata. “Indi naton dapat kontrahon do tradisyon nga naghurma katon. Kon ano kita kato dapat parehas man sa makaron. Indi naton masarangan nga kontrahon do dayang tradisyon. Ro kabug-at it mga medalya ag mga trope ag mga awards ag mga sertipiko sa akong anino hay gahatak kakon paidaeom. Indi ko masarangang ioea paagi sa akong kaakig eang. Makusog pa gihapon ro akong anino.”
And what I am going to do now is to finish drawing of the muscles – that is of the torso and the legs – which with the others will form the whole of human body. (Van Gogh)
Pero pagkatapos it waeo nga buean nagkita kaming daywa. Inayat nana akong sakaon it uman ro bukid nga owa namon hakilaea. Dahil siguro sa sobrang kahidlaw sa isaea ag isaea naging mainit ro among pag-umpisa. O basi gusto eang namong pamatud-an nga makaron indi eon kami mapabueag it among mga anino. Nag-umpisa ako it pagsaka paagi sa pagharu sa punta it kuko it anang siki, imaw sa punta it akong buhok sa oeo. Medyo mahinay ro amon nga paghueag pero may kasiguruhan.
But nature certainly is ‘intangible’; yet one must seize it, and that with a strong hand. (Van Gogh)
Pero pagkatapos it waeong buean naabot namon ro tuktok it bukid. Nakita namon do among mga kaugalingon sa sukat it among mga pusod. Sayod namon dato eon do pinakaulihi namon nga tsansa para maperde namon do amon nga mga anino. Hugot ro amon nga pagkahakos sa isaea ag isaea, haeos kaparehas kami it eobid nga binalimbod. Ginharuan ko ang nobya. Nagbaeos imaw. Madaeom man. Maisog. Nakita namon ro among kaugalingon sa sangka madueom nga tunnel kaibahan do sangka gaeumpat-eompat ag maisot nga kahayag. Binuytan ko ro anang alima ag nagpaeapit sa maisot nga kahayag. Napan-uhan ko nga samtang kami hay gapaeapit, gapaeayo man do kahayag. Nag-umpisa kami it daeagan. Nag-umpisa it dasig do amon nga pagdaeagan. Ag nagdasig pa gid. Gin-eagas namon do maisot nga kahayag. Gin-eagas namon do maisot nga kahayag. Sa kadasig it akong pagdaeagan, haeos guyuron ko eon imaw. Ag hakibot eon lang ako sa pagkakakas it anang alima kakon. Sa akong pagbalikid nakita ko kon paano imaw ginkaon it kadueom
It would not be right if in drawing from nature I took up too many details and overlooked the great things. I do not stand helpless before nature any longer, as I used to do. (Van Gogh)
Sa akong pagmuk-eat nakita ko anang anino nga gabinira kana. Kapareho nana it taas. Kapareho nana it bahoe. Ugaling may pinasahe nga kakusog. Masyadong makusog nga napakalas imaw sa anang hugot nga pagkahakos kakon. Napabueag imaw kakon. Sa kataason it bukid nakita ko ro akon nga nobya nga gadaeagan papanaog. Madasig. Ag sa limang dag-on nga pagginuyod kana it anang anino owa eon imaw kadumdom it pagbalikid ag pagtangda kakon sa ibabaw it bukid. Hatun-an ko eon man nga indi kana magtueok sa idaeom. Siguro nahilong eon ang mga mata sa kasadya ko mga kolor it pinta nga akong ginabinutang sa akong kanbas.
Ag siguro ro kadueom it akong anino hay natabunan eon it daya nga mga kolor.
@@@@@
Kuring
Ni John Barrios
Alas kuwatro kuwarenta singko it hapon
Ro ingaw it mga kuring hay mabatian sa bilog nga baeay. Magalis. Maisog. May maeagabog. Sambilog eo man nga kuring ro hadakpan ni Jun. Si Jun nga may daea-daeang sako nga may mga sueod nga kuring. Gainingaw ro mga kuring. Owat pahuway nga gainingaw. Hinigtan ni Jun it kaeat ro sako. Humibayag imaw. Ubos eon nana it dakop ro tanan nga kuring sa sueod it andang baeay. Guyod-guyod do sako nga gumuwa imaw it baeay. Ro mga kuring hay gainingaw. Owat pahuway nga iningaw.
Alas singko diyes it hapon
Umabot si Benny sa baeay nga may bitbit nga attache case. Mabug-at tueokon do anang abaga. Gaus-us halin sa linya it anang liog. Limang ka linya ro makita sa anang dahi. Bilugon ro anang idaeom it mga mata. Dinaea imaw it anang mga maeuyang eak-ang sa andang sala. Owa man imaw napapungko. Napatueok imaw sa gakaeatumbang mga bangko, gakaealhit nga mga diyaryo ag papel. Tinueok nana ron daya nga mga butang. Eumak-ang imaw pasueod sa anang kuwarto. Owa man imaw nagbuhay. Sa anang pagguwa kinay-ad nana ro magulo nga sala: pinatindog nana ro mga natumbang bangku, ginplastar do lamesita, pinueot ag binutang sa lamesita ro mga diyaryo ag papel ag binutang sa tunga it lamesita ro ash tray. Ag dayon pumungko imaw. Mangan-angan tumindog imaw ag umagto sa kusina. Gumuwa imaw nga may bitbit nga kape. Pumungko imaw. Binutang nana sa lamesita ro kape. Binukad nana ro diyaryo. Binukad nana ro madason nga pahina it dyaryo. Ag ro madason pa. Ininom nana ro kape. Sinindihan nana ro anang sigarilyo. Binukad nana ro dyaryo. Binukad nana ro madason nga pahina. Ag ro madason pa. Ininom nana ro kape. Hinitit nana ro sigarilyo. Binutang na ro sambilog nga dyaryo sa lamesita. Binukad na ro sambilog nga dyaryo. Sa pagsueod ni Jun, nakibot imaw sa anang haabutan pero owa imaw nagpahalata. Dumiretso imaw sa anang kuwarto. Binukad ni Benny ro madason nga pahina it dyaryo. Ag ro madason pa. Ininom nana ro kape. Hinitit nana ro sigarilyo. Binukad nana ro dyaryo. Binukad nana ro madason nga pahina it dyaryo. Ag ro madason pa. Gumuwa si Jun nga may bitbit nga libro. Nakapolo. Puno it hueas. Dire-diretso ro anang panikang pagguwa it pwertahan.
“Siin eot a ro atong mga kuring iya, Jun?” pangutana ni Benny.
“Ginhaboy ko, Nong,” sabat ni Jun.
“Ham-an?”
“Owa ako naila nga makita sanda iya. Gailinaway. Gaaeagawan it pagkaon. Gaeinagsan sa sala. Gakatueog sa sopa. Gaipot sa bisan siin. Gainingaw pa kada gabii. Indi ako makatueogan, Nong.”
“Owa ka naeuoy kanda?”
“Hapa sanda naeooy kakon!” mabaskog nga sabat ni Jun daea pusdak it libro sa bangku. Napatueok eang si Benny. “Ginapatrapo nanda ako it andang ipot. Ginaistorbo pa nanda ang pagkatueog.”
“Di baea ikaw man kanda karon do nagdaea iya?”
“Huo,” mahinay nga sabat ni Jun.
“Ag ikaw man kanda nagtabog?”
“Owa ko mat a abi kato hasayri ro halit nga posible nanda nga itao kakon,” sabat ni Jun. Madumduman nana, pitong bilog nga kuring ro gainingaw sa binit it daean, pulos maniwang, ginbilin it kon sin-o nga owa’t kaeooy nga tag-ana. Daywa eang kanda ro anang hadaea bangud may bitbit pa nga bugas ro anang sambilog nga alima. Ro daywa ka kuring nga makaeoeooy ro itsura ikumpara sa lima nga anang binilin. Ro mga kuring nga anang ginsalbar, makaron anang nangin mabahoe nga problema. “Sanda nga akong ginbuligan—“
“Pero makaron imo nga gintabog?” pangutana it uman ni Benny.
“Owa eon ako it mapilian, Nong,” hambae ni Jun ag matikang paeapit sa bintana. Sayod nana madali eon lang ag magaabot eon do kadueom. Ro mga eak-ang it mga tawo hay madasig, medyo may ginaeagas—medyo may gaeagas. “Ku una daywa eang anay sanda, tapos naging ap-at, naging pito… waeo… pueo…”
“Trese.”
“Huo,” una pa gihapon ay Jun nga panueok sa mga gaa-eaeaging tawo. “Ku una naila gid ako hay kada abot ko ag mag-uba it sapatos, may nagasaghid-saghid sa akong siki, kon magbugtaw ako kada agahon may ginahimas-himas ako samtang gapamati sa balita sa radyo.” Hapan-uhan nana sangkiri eon lang ro tawo nga nagaa-eagi sa kalye. May kon anong kahadluk nga nanuktok sa anang dughan. “Ugaling ko ulihi, kat nag-abu sanda, naduea eot a ro akong pagpalangga kanda. Makita ko eang gani ro sambilog kanda gasaka eon dayon ang dugo sa oeo. Pirmi ko eang sanda nga ginsasinipa.”
“Gaoy ka eang siguro,” ag binueo ag binukad ni Benny ro dyaryo. Ag binukad it uman do madason nga pahina it dyaryo.
“Siguro,” owa sa buot nga hambae ni Jun pagkatapos pumungko sa sopa. Sumandig imaw ag tinungtong na ra anang tuong siki sa alima it bangko. “Siguro gaoy eang ako it pinanumdom,” ag tumangda imaw sa kisame. “Ginapinanumdom ko kon abogasya gid man ang gusto nga boe-ong kurso. Ginapinanumdom ko kon sin-o ang dapat amiguhon, o kon kinahang-eanon ko gid man baea nga makipag-amigo.” Gulpi imaw nga humalin sa pagkasandig sa bangko ag inatubang si Benny. “Nahadluk ako, Nong. Indi ko masayran kon malipay man ako kon makabulig ako sa ang isigkatawo.”
“Ikaw mat a nagpili si ing kurso ngaron, di baea?”
Tumindog si Jun ag umagto sa may likod ni Benny.
“Ginsunod ko man lang ing hambae nga rong tawo nga gintaw-an it kaaeam it Diyos hay kinahang-ean magbayad paagi sa pagbulig sa anang isigkatawo,” matikang si Jun paagto sa bintanan ag mabalikid kay Benny. “Duyon do rason kon ham-an gusto ko nga maging abogado.”
“Ag duyon man do rason kon ham-an iya ka makaron!” gapaeang-eanting ro mga ugat sa liog ni Benny sa paghambae ag owa haeos imaw kahueag sa anang pagkapungko.
“Huo,” mahinay nga sabat ni Jun. Indi nana malipatan ro pilang beses eon kana haistorya ni Benny: Baynte uno anyos eon do nagtaliwan kat ginbilin imaw ni nanay na sa pwerta it baeay ni Benny nga nakaputos sa lampin. Ginbilin ko anang owa nakilaeang nanay. Ag indi eon man gustong makilaea pa. Masyadong masakit do mga nagtaliwan, “medyo gapangutkot it akong tinae,” suno kana.
“Owa nagsaea ro imong nanay sa pagpili kakon, sa pagpili it tawo nga makapakaon kimo, makapailis, maka—“
“Maka-makapaeskuyla kakon,” suhot ni Jun.
“Huo ginpaeskuyla ta,” may kadasigon nga sabat ni Benny. Ag nadumduman ni Benny ro mga nagtaliwan nga indi eon nana gusto pa nga panumdumon: Announcer imaw sa radyo ag nagapangabuhi nga isaeahanon. Timprano pa nga napatay ro anang ginikanan. Sambilog man lang imaw nga unga ag gusto gid nana ro ideya nga imaw eang isaea. Dahil kay Jun, nag-eskuyla imaw it uman. Inaywanan nana ro anang obra sa radyo. Ro suweldo nana sa radyo hay kueang pa para kandang daywa. Nakaobra imaw sa bangko. Pagkatapos it limang dag-on, naging manedyer imaw. “Owa ako kasayod kon pasaeamatan ta sa akong naabot o maakig ako kimo bangud gin-agaw mo ro akong kalipay.”
“Huo, ro imong mabahoe nga pagsakripisyo para sa akong kamaeayran.” Paano ni Jun malipatan, pilang beses eon ni Benny nga haistorya kana. Eabi eon gid kat nagkolehiyo imaw.
“Kinahang-ean obrahon ko ron. Kinahang-eang masayran mo bangud sayod ako kon anong klaseng sosyedad may una kita. Sayod ako kon anong klaseng henerasyon una ka makaron. Ikapila ta eon hambaean nga indi mag-iba-iba kanda!”
“Gintur-an mo ako nga magpati,” salimbat ni Jun.
“Huo,” mabug-at ra abaga ni Benny sa pagsabat.
“Gintur-an mo ako nga magpati pero halipatan mo ako tur-an nga magpainu-ino. Halipatan mo nga ako hay may painu-ino.”
“Hapa kon owa ta gintur-an nga magpati haabot mo ing nahamtangan makaron. Haabot mo nga makatapak sa abogasiya. Haabot mo nga—patiha ako, haagyan ko eot a ron,” gapakig-eooy nga hambae ni Benny.
“Pero naging malipayon ka baea?” pangutana ni Jun, ro kapuea it anang uyahon hay makita bisan sa ibabaw it ananag oeo ro igo it iwag.
“Owa ka iya makaron kon owa ko ginsunod ro akong tagipusuon!” singgit ni Benny, ro ugat sa anang liog gapaeang-eanting. Owa kaingok si Jun. “Huo owa ako nangin malipayon bangud ginpatay ko ro akon nga kalipay. Pero ro kabaylu it kalipay nga naduea hay isaea man nga kabuhi.”
“Kabuhi nga kapareho sa imo. Kabuhi nga owa it kalipay,” soesoe ni Jun. Naeomos sa kalinong ro bilog nga sala. Mabuhay nga kalinong: Si Benny gabuyot it dyaryo pero maeayo ra panueok. Si Jun nga may mga pangutana ra eoha sa mata.
Ginpatay ni Benny ro kalinong.
“Pila eon ing edad, Jun?” pangutana ni Benny.
“Baynte uno.”
“Bata ka pa. Abu ka pa nga dapat masayran iya sa ibabaw it kalibutan,” ininom ni Benny ro anang kape. Nabahawan imaw. Binutang na sa lamesita it uman do tasa. “Kat una man ako sa edad ngaron gusto ko man nga obrahon ang gusto nga obrahon, magsukoe. Huo, nagsukoe ako pero owa ako it mahimo. Makusog sandang masyado, Jun.”
“Sin-o sanda, Nong?” may kangawa nga pangutana ni Jun.
“Sanda Jun hay indi mo makilaea. Bisan ako owa ko man sanda nakilaea—pero mabatyagan mo sanda, Jun. Mabatyagan mo ro anda nga pagpaeapit, ro anda nga amat-amat nga pag-eook sa ing liog, ro andang pagpatay kimo.”
“Indi ako makaeobot sa imong ginapanghambae,” hambae ni Jun nga napatindog, makita sa anang uyahon ro pagkabaeaka ag kahadluk.
“Bangud baynte uno ka pa eang. Makaeubot ka eang kon maabot mo eon do tamang edad… pero oras nga maeobtan mo indi mo eon mabueo ro andang alima sa imong liog. Dikaron mo dayon mabatyagan ro pag-abot it imong kamatayon—ro imong amat-amat nga kamatayon.”
“Indi!” mabaskog nga singgit ni Jun. “Indi sanda magadinaeag-on kakon. Pagasuk-ean ko sanda. Pagasuk-ean ko sanda hasta sa ulihi nga pusnga it akon nga pagginhawa!” Napatueok si Benny kay Jun. Napatueok imaw sa nagbahaw eon nga kape. Abu pa nga sueod ro nabilin.
“Makusog sanda, Jun. Owa pa ako it kilaea nga nakaperde kanda,” hambae ni Benny nga ro panueok hay una gihapon sa kape. Si Jun hay gasala-sala eon, owa it pahuway ra hueag samtang nagatindog.
“Ako! Ako pa eang ro magadaog kontra kanda, ako pa eang!” ag amat-amat nga makita ro pagbuka it baba ni Jun, ro anang mga ngipon hay gaiglap sa nakapungko eon nga kadueom. “Umpisa makaron pagasarhan ko eon ro akong tagipusuon ag pagagamiton ko eon ro akong painu-ino. Umpisa makaron ako hay magakabuhi kaibahan it akon eang nga kaugalingon—magakabuhi ako nga owa gasalig sa bulig it iba—magakabuhi ako sa kabuhi nga akong pinili.” Mas nag-iglap pa gid ro anang maputi nga ngipon. Ro napatindog nga si Benny hay haeos indi makapati sa mga ginpanghambae ni Jun.
“Ano ing eobot hambaeon, Jun?” pangutana nana.
“Indi ako magpadayon sa akong pagtuon, Nong,” gahibayag nana nga sabat. “Indi ako mag-abogado ag indi man ako magbulig it ibang tawo.” Ro lima ka linya sa dahi ni Benny hay nagdaeom. Sa anang painu-ino hay bukon it dayang tawo ro anang pinueot sa guwa it anang baeay baynte anyos eon ro nagtaliwan.
“Bisan mamatay pa imaw?” halin kay Benny.
“Huo, Nong,” mabaskog nga sabat ni Jun. “Huo, Nong, bisan mamatay pa imaw. Indi ko’t a pag ibaylo ang sarili nga kalipayan sa anang kabuhi. Ag kon ako eang ro naging ikaw, owa ko eot a ginpueot ro eapsag ngato nga ginbilin sa pwertahan. Ginpabay-an ko eot a imaw nga mamatay.” Haeos maus-os ay Benny nga kaunod-unoran pagkabati sa ginhambae ni Jun. Ro anang tuhod hay gustong humaro sa saeog.
“Bukon it duyon do imong gustong hambaeon,” gapakig-eooy nana nga hambae pero binalikid pa imaw ni Jun ag hinambaean.
“Huo, Nong, bisan mamatay pa imaw,” ag tumikang si Jun sa sopa ag pumungko. Ininom na it sang eag-ok ro mabahaw eon nga kape ni Benny. “Pabay-an ko’t a imaw nga mamatay bangud kasayud ako nga imaw hay sambilog eang sa libu-libo nakon nga masalbar… announcer ka sa radyo kato, Nong, palangga mo ing obra—bangud sa pagpalangga ngaron ikaw hay indi makabatas nga maghimo it saea—bangud ro pagpalangga ngaron hay gakahueogan nga ikaw hay may respeto sa imong obra.” Ginpanggulo ni Jun ro mga nakaayos sa ibabaw it lamesita: dyaryo, ash tray, sigarilyo, lighter. “Gani indi ka mabakae it kon sisin-o nga gustong higkuan do imong dungog. Gani owa sanda it kusog nga pauntaton do imo nga pagsinugid sa tawo it maeain nanda nga ginahimo. Panumduma, Nong, kon pilang libo ro imo nga masalbar kon ibulgar mo sa radyo do mga kuwarta nga ginpangkurakot it mga empleyado sa atong gobyerno. Owa ka eon kunta it makita nga mga unga nga busdik it tiyan, owa ka eon kunta it makita nga mga tulay nga gakautod kon hibagyuhan, owa ka eon kunta it makita nga manugpakalimos sa daean, owa ka eon kunta it mahugom nga baho sa atong mga tindahan… owa ka eon kunta it makita nga kadueom, Nong,” haeos mabugto ra pagginhawa sa kadasigon it anang paghambae. Nakapungko imaw samantalang si Benny nakatindog. Indi mabueo-bueo kay Benny nga panueok ro gingulo nga mga butang sa ibabaw it lamesita. Ginpaeapitan nana ag gin-ayos ro mga pagkabutang sa ibabaw it lamesita. Napauntat imaw ag napabalikid pagkabati it mga ingaw it kuring. Tumusok sa anang dughan ro koeba.
“Abi ko ginpilak mo eon sa maeayo ro atong mga kuring?” pangutana nana kay Jun. Gulpi eang nga winaslik ni Jun ro mga pagkabutang sa ibabaw it lamesita ag dumaeagan sa may bintana. Tinan-aw na ro mga tawo nga gaaeagi. Owa eon imaw it makita bisan sambilog. Madueom ro sa guwa it baeay.”
“Nagsaea ako,” binalikid na si Benny. “Makaron ko eang hasayran nga kon ro sangka tawo hay magpinaeayo sa mga tawo nga gapangayo it anang bulig, mapaeapit nga mapaeapit sanda. Kaparehas it mga kuring nga akong ginhaboy.”
“Pero bisan tabunan mo pa ro andang mga mata, mahugman ka man gihapon nanda,” hambae ni Benny.
“Pero sayod ko eon kon ano ang pagaobrahon kanda.”
“Ano?”
Gintueok eang ni Jun si Benny tapos gangisi nga dumaeagan pagguwa it baeay. Nabilin si Benny nga gatueok sa pwertahan nga ginguw-an ni Jun. Binalikid nana ro nakakalat nga mga pagkabutang. Mahinay nga pinueot ro anang lighter. Pumungko sa sopa. Pinitik ro lighter. Nagkaeayo. Tinueok na ro kaeayo, pilit nga gin-usoy ro sabat sa buot hambaeon ni Jun. Owa imaw it nakita nga sabat. Sinindihan nana ro sigarilyo. Hinitit. Binueo sa anang bibig. Pinaguwa sa ilong ro asu. Hinitit it uman. Gulpi eang napauntat imaw. Dali-dali nga gin-kras do sigarilyo sa ash tray ag sumueod sa kuwarto.
Pagbalik ni Jun, imaw hay sobrang masadya. Puno it dugo ro anang eambong ag saewae. Ro ingaw it mga kuring hay indi eon mabatian.
“Nong! Nong Benny!” singgit nana bitbit it tuman nga kalipay. “Nong, hilway eon ako. Habueo ko eon do andang mga alima sa akong liog—nagdaog ako kontra kanda, Nong,” mahaeakhak imaw it mabaskog.
Gumuwa si Benny nga may bitbit nga .38 kalibre nga baril sa anang tuong alima.
“Nong, nagsaea ka si ing hambae nga maperde nanda ako—nagdaog ako, Nong! Nagdaog ako!” sa paghambae nana kara hay pinatumtuman imaw ni Benny samtang sigi ra eak-ang papaeapit kay Jun.
“Nong-No-Nong a-ano ing bu-buot hambaeon ko—“
Owa eon ni Benny ginpatapos si Jun it hambae. Hakibot man imaw pagkabati it eupok. Gintueok nana ro baril sa anang tuong alima ag naghambae, “bukon eang it ikaw ro nagdaog, Jun, ako man. Ako man, Jun, nagdaog man ako,” hambae nana nga una gihapon ro anang panueok sa baril nga anang ginabuytan.
Una gihapon ro anang panueok sa baril nga anang ginabuytan.
Alas sais impunto it gabii
Nagdueom ro tanan sa panghuna-huna ni Benny.
